Tiến sĩ Nguyễn Khắc Hào, nguyên Phó Bí thư Thường trực Tỉnh ủy, Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh Hưng Yên

Bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị đô thị cổ Phố Hiến gắn với du lịch – tính khả thi trong mối quan hệ phát triển vùng

Phố Hiến là một hiện tượng đặc biệt trong hệ thống đô thị cổ của Việt Nam. Được hình thành vào khoảng cuối thế kỷ XVI, cùng thời với Hội An, Phố Hiến phát triển rực rỡ trong vai trò một thương cảng sông, một trung tâm giao thương quốc tế quan trọng ở Bắc Bộ và suy yếu dần từ thế kỷ XVIII. Diện mạo đô thị cổ Phố Hiến là sự hội tụ của bến cảng, chợ, phường phố, thương điếm của người phương Tây, cùng nhiều ngành nghề thủ công, buôn bán sầm uất. Đặc biệt, Phố Hiến còn giữ vai trò là “tiền cảng”, nơi đặt cơ quan công quyền của triều đình, đồng thời là vòng đai bảo vệ kinh đô Thăng Long.

Trong bối cảnh hiện nay, không gian phát triển mới đã và đang tạo nên vị thế mới cho tỉnh Hưng Yên nói chung và Phố Hiến nói riêng. Về địa lý, Phố Hiến nằm ở trung tâm đồng bằng sông Hồng, với hệ thống giao thông thủy – bộ thuận lợi. Không gian mở rộng, hạ tầng ngày càng hoàn thiện đã tạo điều kiện thuận lợi để triển khai các dự án phục dựng, tái hiện và hồi sinh di sản Phố Hiến gắn với phát triển du lịch văn hóa. Tính khả thi của việc phát huy di sản đô thị cổ Phố Hiến được thể hiện ở nhiều yếu tố. Trước hết là nguồn lực tài chính của tỉnh ngày càng được nâng cao, ngân sách hằng năm tăng trưởng ổn định, đủ khả năng dành nguồn lực cho các công trình trọng điểm. Bên cạnh đó, quỹ đất còn tương đối dồi dào tại khu vực Khu Đại học Phố Hiến, ven sông Hồng, sông Luộc và các khu vực đã được quy hoạch, mở ra dư địa lớn cho việc hình thành các không gian văn hóa – du lịch mới. Quan trọng hơn, việc phục dựng di sản Phố Hiến cần được đặt trong tổng thể phát triển vùng và liên kết không gian. Không gian văn hóa Phố Hiến không chỉ giới hạn trong khu phố cổ mà phải được mở rộng, kết nối với các khu vực vệ tinh, tạo thành một chỉnh thể thống nhất. Việc “làm mới cái đã mất” phải tuân thủ ngôn ngữ kiến trúc, cảnh quan nhất quán, vừa bảo đảm lợi ích của người dân, vừa tạo sức hấp dẫn đối với du khách, nhất là khách quốc tế.

Tiến sĩ Nguyễn Việt, Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á

Nền tảng và nguồn cội địa lý – văn hóa Phố Hiến

Xét trên phương diện lịch sử địa lý, Phố Hiến có nền tảng hình thành rất sớm. Trước và sau Công nguyên, khu vực này từng có vị thế của một cửa biển cổ, với hai nhánh sông quan trọng là sông Luộc ở tả ngạn và sông Châu (Hà Lỗ) ở hữu ngạn. Những phát hiện khảo cổ học, đặc biệt là hệ thống mộ gạch kiểu Hán trong phạm vi thành phố Hưng Yên ngày nay, cho thấy khả năng Phố Hiến đã từng là một cảng thị cửa biển từ khoảng thế kỷ I – II sau Công Nguyên.

Đến thế kỷ XV, khi Thăng Long – Kẻ Chợ đã định hình vai trò trung tâm chính trị – kinh tế của quốc gia, Phố Hiến nổi lên như một “tiền cảng” quan trọng trên tuyến giao thông thủy từ biển vào Thăng Long theo sông Hồng. Từ cuối thế kỷ XV, ngoài chức năng phố chợ, cảng thị, nơi đây còn mang vai trò hành chính – quân sự với tên gọi Hiến Doanh. Bước sang các thế kỷ XVI – XVIII, Phố Hiến bùng nổ mạnh mẽ trong bối cảnh giao thương quốc tế sôi động, trở thành một trung tâm đô hội lớn, được ví như “Kẻ Chợ thứ hai” hay “Tiểu Tràng An” của vùng Bắc Bộ.

Trong lịch sử phát triển của đồng bằng Bắc Bộ, trung tâm vựa lúa đã có sự dịch chuyển rõ nét. Từ thế kỷ XV, vựa lúa lớn chuyển dần xuống vùng đồng bằng thấp, nơi được phù sa bồi đắp thường xuyên, dân cư đông đúc. Theo “Lịch triều hiến chương loại chí”, Phố Hiến nằm chính giữa vùng vựa lúa mới này, qua đó khẳng định vai trò then chốt về kinh tế và giao thương.

Việc nghiên cứu, phục dựng lịch sử Phố Hiến trong thời kỳ thịnh đạt không chỉ nhằm tái hiện một đô thị cổ, mà còn góp phần làm rõ giá trị văn hóa – kinh tế của vùng đất văn hiến từng giữ vai trò quan trọng đối với cả khu vực đồng bằng Bắc Bộ. Đây chính là cơ sở khoa học để định hướng phát triển kinh tế – văn hóa cho tỉnh Hưng Yên hiện nay và các vùng liên đới, đồng thời rút ra những bài học có giá trị cho phát triển bền vững trong bối cảnh mới.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Vũ Phương, Phó Giám đốc Học viện Chiến lược, bồi dưỡng cán bộ xây dựng, Bộ Xây dựng

Tài nguyên di sản – cảnh quan Phố Hiến và định hướng quy hoạch bảo tồn gắn với du lịch và văn hóa bền vững

Phố Hiến là một chỉnh thể “di sản – cảnh quan” đặc thù, bao gồm hệ thống di tích lịch sử, dấu tích thương cảng – phố nghề và cấu trúc đô thị gắn chặt với sông Hồng. Chính mối quan hệ hữu cơ giữa di sản và cảnh quan tự nhiên đã tạo nên bản sắc “di sản trong cảnh quan”, đồng thời là nguồn lực quan trọng cho bảo tồn, chỉnh trang đô thị và phát triển du lịch văn hóa bền vững. Cảnh quan tự nhiên đô thị của Phố Hiến, gồm sông ngòi, ao hồ, kênh cổ, các không gian mở và trục nhìn lịch sử, không chỉ định hình cấu trúc đô thị xưa mà còn đảm nhiệm chức năng sinh thái. Do đó, việc bảo tồn Phố Hiến cần được tiếp cận theo hướng tổng hợp, liên kết các thành phần cảnh quan – di sản trong một hệ thống thống nhất, thay vì bảo tồn các di tích đơn lẻ.

Trong bối cảnh đó, cách tiếp cận cảnh quan đô thị lịch sử là đặc biệt phù hợp với Phố Hiến. Giá trị cốt lõi của đô thị này nằm ở mô hình “phố – chợ – bến” gắn với sông Hồng và hệ thống ao hồ, kênh rạch cổ, cùng mạng lưới di tích và không gian sinh hoạt cộng đồng. Tiếp cận cảnh quan đô thị lịch sử cho phép chuyển từ tư duy bảo tồn tĩnh sang quản lý tổng thể đô thị di sản dựa trên giá trị, bối cảnh và động lực phát triển.

Từ khung lý luận cảnh quan đô thị lịch sử, có thể cụ thể hóa thành bốn nhóm giải pháp theo trụ cột Xanh – Thông minh – Bền vững – Đổi mới sáng tạo. Trong đó, cần ưu tiên các giải pháp “làm sớm” nhằm tạo hiệu ứng lan tỏa như nâng cao chất lượng không gian công cộng, tăng cường kết nối xanh – lam, cải thiện trải nghiệm di sản gắn với du lịch. Qua đó, Phố Hiến có cơ sở để định hình mô hình đô thị di sản thích ứng, trong đó phát triển được điều tiết theo sức chứa, tiêu chí cảnh quan và yêu cầu thích ứng với biến đổi khí hậu.

Tiến sĩ, kiến trúc sư Nguyễn Văn Tuyên, Khoa Kiến trúc và Quy hoạch, Đại học Xây dựng Hà Nội

Tái hiện hình ảnh di sản Phố Hiến dựa trên ý tưởng quy hoạch công viên văn hóa

Quan điểm bảo tồn di sản Phố Hiến cần hướng tới mô hình “di sản mở”, trong đó một phần không gian và hoạt động của đô thị cổ được tái hiện để người dân và du khách có thể trực tiếp trải nghiệm. Với Phố Hiến, việc tái hiện cần được thực hiện linh hoạt, trên cơ sở tôn trọng tối đa tính xác thực lịch sử trong điều kiện cho phép.

Những yếu tố di sản có đủ tư liệu khoa học và có ý nghĩa quan trọng có thể được tái hiện dưới dạng các điểm nhấn không gian vật thể. Ngược lại, những yếu tố chưa đủ căn cứ xác thực nên được diễn giải bằng các phương tiện phi vật chất như ánh sáng, hình ảnh, trình chiếu hoặc công nghệ thực tế ảo, thực tế tăng cường. Ứng dụng công nghệ số được xem là giải pháp then chốt trong tái hiện di sản Phố Hiến. Việc tích hợp các công nghệ như mô hình số, thực tế ảo, thực tế tăng cường không chỉ giúp tạo trải nghiệm sinh động cho du khách mà còn hạn chế nguy cơ tạo ra “di sản giả”, bởi toàn bộ nội dung số đều được xây dựng dựa trên dữ liệu lịch sử đã được kiểm chứng. Trên cơ sở đó, tôi đề xuất ý tưởng quy hoạch công viên văn hóa Phố Hiến – một không gian tái hiện hình ảnh thương cảng xưa trong lòng đô thị Hưng Yên đương đại. Công viên này gồm ba phân vùng chức năng chính: phân vùng di sản lõi là khu vực các di tích hiện có, được bảo tồn nghiêm ngặt; phân vùng mở rộng phục vụ tái hiện di sản gắn với các hoạt động dịch vụ du lịch; và phân vùng hạ tầng kết nối, bảo đảm giao thông, kỹ thuật và các công trình phục vụ du lịch.

 Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Quang Ngọc, Phó Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Việt Nam

Vị thế của Phố Hiến trên trục sông Hồng

Phố Hiến là đô thị có quá trình hình thành và phát triển lâu dài, đạt tới đỉnh cao thịnh vượng từ đầu thế kỷ XVII và rực rỡ nhất vào cuối thế kỷ XVII – đầu thế kỷ XVIII. Sự hưng thịnh hay suy vong của Phố Hiến chịu tác động của nhiều yếu tố trong nước và quốc tế, song yếu tố quyết định nhất chính là vai trò của dòng sông Hồng. Vị trí của Phố Hiến nằm tại đoạn trung tâm của trục sông Hồng, nơi giao cắt với sông Châu Giang ở phía tây và sông Hải Triều (sông Luộc) ở phía đông. Đây là khu vực hội tụ các tuyến giao thông thủy quan trọng, nơi diễn ra mọi hoạt động giao thương, quản lý nhà nước, sinh hoạt kinh tế, văn hóa và sáng tạo của cư dân Phố Hiến trong suốt nhiều thế kỷ. Có thể khẳng định, Phố Hiến là một đô thị sông nước điển hình, một đô thị “trên sông và trong sông”. Sông Hồng không chỉ cung cấp nguồn lực phát triển cho toàn bộ châu thổ Bắc Bộ và kinh đô Thăng Long nghìn năm lịch sử, mà còn là nền tảng sống còn của đô thị Phố Hiến. Vì vậy, việc phục dựng, tái hiện và hồi sinh di sản đô thị Phố Hiến cần tập trung cao độ vào không gian sông Hồng, đặc biệt là hệ thống bến bãi, bãi giữa và hai bên bờ sông khu vực trung tâm. Bên cạnh đó, quá trình phục dựng Phố Hiến không nên tách rời khỏi các dự án lớn mang tính vùng, trong đó có dự án hình thành trục đại lộ cảnh quan sông Hồng kéo dài về phía nam đến cầu Mễ Sở. Việc kết nối này không chỉ góp phần hoàn thiện trục cảnh quan mang tính biểu tượng của Thủ đô Văn hiến – Văn minh – Hiện đại, mà còn tạo động lực phát triển mới cho Phố Hiến trong không gian liên kết vùng rộng lớn hơn.