Hưng Yên vùng quê văn hiến, là nơi lưu giữ được nhiều hiện vật, cổ vật có giá trị đặc sắc, trong đó có 6 hiện vật, nhóm hiện vật được công nhận là Bảo vật quốc gia. Đây là những hiện vật gốc, độc bản mang trong mình dấu ấn văn hóa, giá trị thẩm mỹ của từng thời kỳ lịch sử.

1. Tượng Phật Quan Âm Thiên Thủ Thiên Nhãn

      Tượng Phật Quan Âm Thiên Thủ Thiên Nhãn hay còn gọi là tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay được công nhận là Bảo vật quốc gia năm 2018, hiện lưu giữ tại chùa Mễ Sở, xã Mễ Sở (Văn Giang). Pho tượng có niên đại đầu thế kỷ XIX, kích thước cao 2,8m, được chế tác bằng gỗ mít phủ sơn, ngồi trên tòa sen trong tư thế thiền định, với bàn chân phải đặt ngửa lên đùi trái. Khuôn mặt thanh toát, đôn hậu, thân hình thon thả, đôi tai dài, trán nở, lông mày cong, mắt khép hờ nhìn xuống, tóc chải ngược lên đỉnh búi thành cuộn, đầu đội mũ Thiên Quan. Tượng có số lượng tay khá nhiều, với 1.014 tay, mắt khác nhau được tạo tác rất tinh xảo, trong đó có 42 tay lớn xếp thành từng đôi một đăng đối nhau. Đôi tay chính chắp trước ngực kết ấn Chuẩn đề, đôi tay để trước bụng kết ấn Tâm muội. Độc đáo hơn cả là những cánh tay lớn của tượng được tạc từ cánh tay chính trở ra, có thêm phần gập của khuỷu tay, thêm một đôi tay ở phía sau lưng tượng (gọi là tay Phổ lễ), trong lòng mỗi bàn tay có một con mắt nhỏ.

      Vầng hào là một tấm gỗ lớn, được tạo tác rời, ghép vào phía sau lưng và gắn với chân bệ tượng, tạo một khoảng trống ở giữa chia vầng hào quang ra làm hai nửa tạo hình cánh cung, xung quanh những cụm vân xoắn dày đặc. Tất cả đều được chạm nổi chau chuốt, mềm mại, tỉ mỉ và hòa quyện vào nhau tạo lên một thể thống nhất, hoàn mỹ cho toàn bộ tác phẩm. Đây là pho tượng Phật Quan Âm đẹp nhất trong lịch sử mỹ thuật phật giáo Việt Nam đầu thế kỷ XIX, mà đến nay chưa có pho tượng nào thuộc thời kỳ này có thể so sánh được. Những nét điêu khắc vô cùng tinh xảo và độc đáo trên bức tượng phản ánh rất rõ về tinh thần sáng tạo nghệ thuật của các nghệ nhân xưa.

2. Tượng sư tử đá

     Tượng sư tử đá hay còn gọi là Ông Sấm, hiện lưu giữ ở chùa Hương Lãng, xã Minh Hải (Văn Lâm), có niên đại: cuối thế kỷ XI – đầu thế kỷ XII. Được tạo tác từ đá xanh và đá sa thạch, dài 280cm, rộng 350cm, cao 175cm. Bệ gồm ba phần: tầng đế, tầng thân và tầng trên cùng (đài sen), ba tầng liên kết chặt chẽ với nhau tạo thành một bệ đá hoa sen hoàn chỉnh. Sự độc đáo và khác biệt lớn nhất ở bệ tượng được thể hiện qua hình tượng sư tử đội tòa sen.

Mỹ thuật chạm khắc đá thời Lý thường thiên về phù điêu ít thể hiện dưới dạng tượng tròn. Tuy nhiên, tại chùa Hương Lãng, nghệ nhân đã khéo léo thể hiện con vật dưới dạng tượng tròn gồm cả phần đầu và phần thân con vật, với những đường nét chạm khắc vô cùng tinh xảo, hai chân trước hơi vát hình chữ V, các móng nhọn sắc tì chặt vào 2 quả cầu, hai chân sau co gập. Mặt sư tử được tạo tác bằng những nét rất tinh tế, sinh động, mạnh mẽ. Toàn thân sư tử được điêu khắc hoa cúc dây là một trong những họa tiết điển hình của thời Lý. Tầng đế cũng là một trong những yếu tố khác biệt quan trọng tạo nên thế vóc và hình thức độc đáo khác lạ của bệ tượng. Đây là tác phẩm điêu khắc tiêu biểu minh chứng về sự phát triển cho nghệ thuật điêu khắc đá thời Lý trong tiến trình lịch sử mỹ thuật Việt Nam. Với những giá trị đặc sắc về nghệ thuật, văn hóa, năm 2020 tượng sư tử đá chùa Hương Lãng được công nhận là Bảo vật quốc gia.

3. Hệ thống thành bậc đá chùa Hương Lãng

     Hệ thống thành bậc đá chùa Hương Lãng là những dấu tích văn hóa thời Lý, có niên đại cuối thế kỷ XI – đầu thế kỷ XII, được công nhận là Bảo vật quốc gia năm 2020, hiện lưu giữ tại chùa Hương Lãng, xã Minh Hải, huyện Văn Lâm. Hệ thống bao gồm 10 con sấu đá được chạm khắc ở mức tinh xảo nằm trên bậc thềm lên xuống ở tòa tiền đường. Trong đó, có 6 thành bậc chạm khắc hình sấu đá quay đầu ra phía trước phân tách thành 5 lối. Tuy những con sấu đá này không còn nguyên vẹn, song những nét chạm khắc còn lại đã thể hiện trí tuệ tuyệt vời và khả năng khéo léo của các nghệ nhân điêu khắc đá thời Lý.

Những tượng sấu đá này đã làm cho hình dáng kiến trúc thêm phần đa dạng, tôn giá trị kiến trúc rất nhiều, trang trí rồng với đuôi dài cuộn sóng, với chân co trong tư thế đang chồm tới được bày trên các thành bậc, cửa ra vào của kiến trúc tạo nên một không khí sinh động, tạo cảm giác vui tươi lành mạnh. Trên những tay vịn bằng đá trên thềm bậc chạm phượng, lân, hoa cúc dây mềm mại sắc xảo.

4. Bia “Cổ Việt thôn Diên Phúc tự bi minh” chùa Cảnh Lâm

    Bia “Cổ Việt thôn Diên Phúc tự bi minh” được công nhận là Bảo vật quốc gia năm 2020, hiện lưu giữ ở chùa Cảnh Lâm, xã Tân Việt (Yên Mỹ). Bia có niên đại thời Lý – Trần, được làm từ đá xanh nguyên khối.

    Bia có 02 mặt, còn nguyên dạng về hình dáng, kích thước rộng 83cm, cao 142cm, dày 16cm. Trán bia chạm đôi chim phượng chầu vào hàng chữ “Cổ Việt thôn Diên Phúc tự bi minh”. Nội dung văn bia khắc ghi khá chi tiết về bình đồ, kết cấu kiến trúc và cách bài trí tượng Phật tại chùa; một số tư liệu lịch sử về Việt Quốc công Đỗ Anh Vũ tướng tài thời nhà Lý. Đế bia hình rùa mới làm bằng xi măng, rùa đội bia dài 142cm, rộng 110cm, dày 16cm. Hoa văn trang trí trên bia có xu hướng đơn giản hơn, nhưng lại có nét mới trong cách thể hiện chim phượng, lá đề, ngọn sóng,…Đây là hiện vật gốc độc bản đã tồn tại từ lâu đời, được các nghệ nhân xưa tạo tác hoàn toàn bằng kỹ thuật điêu khắc đá thủ công truyền thống hết sức công phu, tỉ mỉ và vô cùng độc đáo, mang đặc trưng của nghệ thuật thời Lý, một chứng tích về sự phát triển của Phật giáo Việt Nam dưới thời Lý.

5. Sưu tập đĩa vàng hoa sen Cộng Vũ

     Sưu tập đĩa vàng hoa sen Cộng Vũ được phát hiện tại thôn Cộng Vũ (thôn Mụa) xã Vũ Xá, huyện Kim Động vào năm 1965 trong quá trình cải tạo sông Cửu An. Có niên đại thế kỷ XI – XII, hiện lưu giữ tại Kho bạc nhà nước tỉnh Hưng Yên.

Sưu tập gồm 5 đĩa vàng có kiểu dáng tương tự nhau, chỉ khác nhau về kích thước, số lượng cánh sen và hoa văn trang trí. Các đĩa đều được chế tạo bằng cách dát mỏng, gò và chạm trổ trên khuôn xỉ cánh kiến. Trong đó, 1 chiếc có 29 múi, 3 chiếc 20 múi và 1 chiếc 16 múi. Trọng lượng của cả 5 đĩa vàng là 1,712kg. Lòng đĩa tròn phẳng, thành đĩa là hình hoa sen cách điệu do những mối cong nối tiếp nhau uốn lượn quanh đĩa tạo thành, gờ đế đĩa cũng lượn cong theo hình múi. Họa tiết hoa văn trang trí trên các đĩa chủ yếu là hình chim phượng đứng trên tòa sen, chạm khắc thủ công, công phu, tỉ mỉ đến từng chi tiết, mang đặc trưng mỹ thuật thời Lý. Hoa văn hình hoa cúc dây được thể hiện với sự cách điệu cao độ, uốn lượn mềm mại vô cùng sinh động. Ngoài ra còn có một cục vàng nhỏ, là chân đế của một chiếc đĩa. Sưu tập đĩa vàng hoa sen Cộng Vũ được công nhận là Bảo vật quốc gia năm 2020.

6. Tháp đất nung đền An Xá

Tháp đất nung đền An Xá là hiện vật gốc duy nhất và lớn nhất của văn hóa Đạo giáo còn sót lại trên mảnh đất Hưng Yên. Tháp có bình đồ hình vuông, nhỏ dần về phía ngọn, có màu nâu đỏ, cao 450 cm, cạnh đáy dài 150cm, bệ gạch cao 60 cm. Tháp chia thành bốn phần: bệ tháp, đế tháp, thân tháp (gồm 12 tầng) và đỉnh tháp. Hiện trạng tháp còn khá nguyên vẹn, được tạo tác bằng chất liệu đất nung có niên đại thuộc thời Lê Trung Hưng, thân đế bệ bằng đá có niên đại thời Mạc, chạm khắc tinh xảo, chau chuốt và vô cùng độc đáo, đặc biệt toàn thân tháp trang trí dày đặc những họa tiết hoa văn sắc nét như: hình rồng, phượng, sư tử, tiên nữ, hình lực sĩ, ngựa có cánh,... Ngoài ra, trên thân tháp còn xuất hiện nhiều đề tài mang đậm chất dân gian như cảnh người đấu vật, bắt rắn, chim, hươu, hổ,... Tất cả đều được bố cục thành những mảng khối với dáng khỏe, sống động mang đậm dấu ấn kiến trúc nghệ thuật thế kỷ XVII.

     Bảo vật quốc gia không chỉ là niềm tự hào của Hưng Yên mà còn khẳng định những giá trị văn hóa lịch sử đặc sắc của vùng quê văn hiến, và là những hiện vật quý để thế hệ sau hiểu rõ hơn về những giai đoạn phát triển rực rỡ của đất nước trong lịch sử dân tộc.