Trên hành trình khám phá các di tích quốc gia đặc biệt của Hưng Yên mới, điểm dừng đầu tiên không thể không nhắc tới là Khu di tích Đa Hòa – Dạ Trạch, nơi lưu giữ huyền tích Chử Đồng Tử – Tiên Dung, một trong “Tứ bất tử” của văn hóa Việt.

Khu di tích gồm 5 di tích thành phần: đền Đa Hòa, chùa Đa Hòa, đền Trung, xã Bình Minh và đền Dạ Trạch, đền Triệu Việt Vương, xã Phạm Hồng Thái (Khoái Châu). Hầu hết các di tích đều nằm gần sông Hồng, sở hữu cảnh quan nên thơ, khí hậu trong lành. Không chỉ lưu giữ những giá trị vật thể quý giá, cụm di tích còn gắn liền với lễ hội Chử Đồng Tử – Tiên Dung, là điểm đến hấp dẫn du khách thập phương.

Trong đó, đền Đa Hòa nổi bật với giá trị kiến trúc và nghệ thuật đặc sắc. Tổng diện tích 18.720m², đền có 18 mái lớn nhỏ, được thiết kế gợi nhắc đến truyền thuyết Tiên Dung, nàng công chúa 18 tuổi xinh đẹp. Từ trên cao nhìn xuống, các mái đền như đoàn thuyền đang xuôi dòng, tái hiện hình ảnh công chúa du ngoạn gặp gỡ Chử Đồng Tử. Nơi đây còn lưu giữ nhiều cổ vật quý như ba pho tượng đồng của Đức Thánh, công chúa Tiên Dung và Tây Sa công chúa; ba ngai thờ gỗ từ thế kỷ XVI–XVII; đôi lọ Bách Thọ với 100 chữ “thọ” không trùng lặp.

Cách đó không xa, đền Hoá Dạ Trạch được xây dựng trên nền lâu đài xưa, tương truyền là nơi Đức Thánh và nhị vị phu nhân hóa về trời. Đền vẫn còn lưu giữ chiếc nón và cây gậy từng được Ngài dùng để cứu nhân độ thế. Nơi đây cũng thờ tượng Bế Ngư Thần Quan, thể hiện tín ngưỡng thờ cá nguyên thủy của cư dân vùng đầm lầy và sự tích về việc Chử Đồng Tử hóa thân thành cá chép vượt vũ môn. Năm 2023, hai lễ hội lớn gắn với đền Đa Hòa và đền Hóa Dạ Trạch được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Di tích lịch sử Khu lăng mộ và đền thờ các vị vua triều Trần

Rời Dạ Trạch, hành trình tiếp nối về miền đất phát tích của vương triều Trần – niềm tự hào lịch sử của người dân Thái Bình. Đền Trần tọa lạc tại xã Tiến Đức, huyện Hưng Hà là một trong những di tích lịch sử – văn hóa đặc sắc bậc nhất, mang đậm dấu ấn của vương triều Trần – triều đại hiển hách với ba lần chiến thắng quân Nguyên Mông. Nơi đây không chỉ là vùng đất phát tích, nơi sinh ra Trần Thái Tông – vị vua đầu tiên của triều Trần, mà còn là không gian linh thiêng, lưu giữ giá trị lịch sử, văn hóa và tâm linh đặc biệt qua gần 800 năm. 

Đền Trần gắn liền với hệ thống lăng mộ các vua Trần, tạo thành quần thể di tích phủ Long Hưng xưa, bao gồm khu lăng mộ, khu đền thờ và khu khảo cổ học Tam Đường. Khu lăng mộ và đền thờ các vị vua triều Trần đã trải qua nhiều lần trùng tu trong lịch sử nhằm bảo tồn và tôn tạo di tích, đồng thời đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của người dân.

Hàng năm, Lễ hội đền Trần được tổ chức từ ngày 13 - 17 tháng Giêng với nhiều nét đặc sắc. Ngoài nghi thức rước nước và tế tự, trong lễ hội còn có nhiều tục, lệ, trò diễn dân gian, như thi cỗ cá, vật cầu, đấu gậy, thả diều, chọi gà, nấu cơm cần…. Đây là dịp để Nhân dân thể hiện đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, lòng tri ân với các bậc liệt tổ, các vị vua, tướng sĩ, hoàng thân quốc thích nhà Trần. 

Từ giá trị lịch sử và bản sắc văn hóa độc đáo riêng có, năm 2014, khu lăng mộ và đền thờ các vị vua triều Trần, xã Tiến Đức (Hưng Hà) được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt; lễ hội đền Trần tại Thái Bình được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. 

Chùa Thái Lạc – Kho tàng điêu khắc gỗ thời Trần hiếm có

Nằm cách Quốc lộ 5 khoảng 2km, tọa lạc tại xã Lạc Hồng (Văn Lâm), chùa Thái Lạc là một trong ba công trình kiến trúc bằng gỗ thời Trần còn lại tại Việt Nam, bên cạnh chùa Dâu (Bắc Ninh) và chùa Bối Khê (Hà Nội). Với kiến trúc độc đáo và hệ thống phù điêu chạm khắc tinh xảo, nơi đây được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt.

Ngoài thờ Phật, chùa còn thờ bốn vị nữ thần trong tín ngưỡng Tứ Pháp gồm Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện, đại diện cho các hiện tượng tự nhiên: mây, mưa, sấm, chớp. Bởi vậy, chùa còn có tên gọi Pháp Vân Tự. 

Điểm đặc biệt khiến chùa Thái Lạc trở nên nổi bật chính là hệ thống chạm khắc gỗ cổ còn gần như nguyên vẹn sau hàng trăm năm tồn tại. Gian giữa của thượng điện là nơi bảo tồn 24 bức phù điêu gỗ quý, được coi là kiệt tác nghệ thuật thời Trần. 

Chùa Thái Lạc cũng là một trong những địa điểm diễn ra Lễ hội cầu mưa xã Lạc Hồng, Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Lễ hội cầu mưa hay còn gọi là lễ hội Tứ Pháp mang đậm nét văn hóa của vùng đồng bằng sông Hồng, thể hiện mong ước chinh phục thiên nhiên, cầu mưa thuận gió hòa, cầu phồn vinh, vạn vật sinh sôi, nảy nở. Lễ hội tôn vinh những giá trị văn hóa, sức mạnh của cộng đồng và là tài sản vô giá trong kho tàng di sản văn hóa phi vật thể, góp phần làm giàu và phát huy giá trị văn hóa dân tộc.

Đền An Xá - Nơi hội tụ tinh hoa văn hóa vật thể và phi vật thể

Được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng là di tích Quốc gia đặc biệt vào năm 2020, đền An Xá, xã An Viên, huyện Tiên Lữ, tỉnh Hưng Yên nổi bật bởi sự hòa quyện độc đáo giữa giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể, tạo nên một không gian văn hóa giàu chiều sâu, mang đậm dấu ấn tín ngưỡng dân gian Bắc Bộ.

Đền An Xá là nơi tôn thờ Ngọc Hoàng Thượng Đế, Ngũ Lão Tiên Ông cùng các vị Thiên Tiên, Địa Tiên – những nhân vật linh thiêng gắn với tín ngưỡng đạo giáo lâu đời. Toàn bộ khu đền có diện tích hơn 20.000m², được xây dựng theo hình chữ Công, gồm các hạng mục chính: Tiền tế, Ống muống và Hậu cung. Điểm độc đáo nhất của di tích này là hai tòa Ống muống và Hậu cung được làm hoàn toàn bằng đá xanh – loại hình kiến trúc rất hiếm gặp không chỉ ở Hưng Yên mà trên cả nước. 

Không gian kiến trúc của đền An Xá càng trở nên giá trị hơn khi tại đây còn lưu giữ hai bảo vật quốc gia: tháp đất nung và bệ thờ đất nung. Trong đó, tòa tháp Cửu Trùng cao 13 tầng với hoa văn chạm khắc phong phú là một trong hai tháp cổ bằng đất nung hiếm hoi còn tồn tại trên cả nước. 

Một trong những nét đặc sắc làm nên danh tiếng của đền An Xá chính là lễ hội truyền thống được tổ chức hàng năm từ ngày mùng 1 đến 12/4 âm lịch. Lễ hội được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào tháng 11/2023.  Câu ca xưa “Tỉnh Nam, vui nhất Phủ Giầy/Vui thì vui thật chẳng tầy Đậu An” đã nói lên phần nào tầm vóc và sức sống mãnh liệt của lễ hội đền An Xá trong đời sống văn hóa tinh thần người dân nơi đây. 

Chùa Keo 

Nơi lưu giữ nghệ thuật kiến trúc và văn hóa độc đáo

Tọa lạc bên cạnh dòng sông Hồng đầy ắp phù sa thuộc địa phận xã Duy Nhất, huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình, chùa Keo tên chữ là Thần Quang tự là một trong 10 công trình kiến trúc cổ tiêu biểu của Việt Nam. Chùa là nơi thờ Phật, Đức Thánh Dương Không Lộ và những người có công xây dựng chùa. Với những giá trị đặc biệt về văn hóa lịch sử, năm 2012, quần thể chùa Keo được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt và trở thành điểm đến du lịch quốc gia từ năm 2013.

Ngôi chùa Keo ngày nay được xây dựng từ thời vua Lê Trung Hưng năm 1632. Toàn bộ ngôi chùa được làm bằng gỗ lim, không sử dụng đinh tán mà chỉ dùng mộng gỗ ghép lại với nhau. Quần thể chùa Keo còn chứa đựng nhiều công trình kiến trúc nghệ thuật nhỏ với nét riêng độc đáo, điển hình như gác chuông được dựng theo kiểu chồng diêm cổ các, 3 tầng 12 mái với kết cấu gần 100 đầu voi, được đánh giá là viên ngọc quý trong gia tài kiến trúc Việt Nam. Tháng 12/2007, gác chuông chùa Keo được Kỷ lục Guinness Việt Nam xác lập là gác chuông bằng gỗ cao nhất Việt Nam.

Ngoài những nét độc đáo về kiến trúc, chùa Keo là nơi lưu giữ nhiều di vật, cổ vật. Tiêu biểu trong đó là 2 Bảo vật quốc gia: Bộ cánh cửa chạm rồng và Hương án.

Mỗi năm, chùa Keo tổ chức hai mùa lễ hội. Hội xuân được mở vào ngày mùng 4 tháng Giêng. Hội thu được mở vào các ngày 13, 14, 15 tháng 9 âm lịch và là hội chính nhằm tưởng nhớ, suy tôn Ðức thánh Thiền sư Không Lộ. Với nhiều nét đặc sắc, lễ hội chùa Keo được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2017. 

Phố Hiến - Di tích đặc biệt mang dấu ấn “tiểu Tràng An”

Điểm đến cuối cùng là Khu di tích Phố Hiến, nơi từng là thương cảng sầm uất bậc nhất Đàng Ngoài, mang danh "tiểu Tràng An", là nơi hội tụ của nhiều nền văn hóa Đông – Tây. Trong thời kỳ phồn thịnh, Phố Hiến có trên 20 phường thị, chỉ đứng sau kinh thành Thăng Long với câu ca nổi tiếng: “Thứ nhất Kinh Kỳ, thứ nhì Phố Hiến”.
 

Được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt năm 2014, Khu di tích Phố Hiến gồm 16 di tích tiêu biểu như: Văn Miếu Xích Đằng, chùa Chuông, đền Mẫu, đình – chùa Hiến, chùa Nễ Châu, đền Cửu Thiên Huyền Nữ, đền Kim Đằng, đền Nam Hòa… Các công trình đều lưu giữ dấu ấn lịch sử, kiến trúc và văn hóa đặc sắc, kết tinh hài hòa giữa phong cách kiến trúc Việt, Trung Hoa và phương Tây.

Một trong những điểm đến linh thiêng là đền Mẫu, nằm bên hồ Bán Nguyệt. Ngôi đền thờ bà Quý Phi họ Dương, người được ca tụng là "Mẫu nghi thiên hạ" thời nhà Tống. Cạnh đền là ba cây cổ thụ Đa – Si – Xanh trên 700 năm tuổi, tạo nên không gian linh thiêng, cổ kính.

Cách đó không xa, Văn Miếu Xích Đằng, biểu tượng cho truyền thống hiếu học của Hưng Yên hiện còn lưu giữ 9 bia đá ghi danh 161 vị đại khoa trấn Sơn Nam xưa. Các văn bia được chạm khắc tinh xảo, phản ánh sự phát triển rực rỡ của Nho học.

Chùa Chuông, được mệnh danh “Phố Hiến đệ nhất danh thắng”, là nơi quy tụ hệ thống tượng Phật phong phú như Tam Bảo, Thập Bát La Hán, Thập điện Diêm Vương... Các bức tượng được chế tác sống động, truyền tải tinh thần từ bi và mỹ học Phật giáo.

Ngày nay, du khách đến Phố Hiến có thể dễ dàng trải nghiệm không gian di sản chỉ trong bán kính 5km. Với dịch vụ thân thiện, không khí trong lành, người dân mến khách và ẩm thực dân dã từ nhãn lồng, bún thang lươn, cá sông… Phố Hiến không chỉ là điểm đến lịch sử mà còn là nơi gìn giữ bản sắc văn hóa ngàn đời.

Hội tụ di sản, bệ đỡ cho tương lai

Việc hợp nhất hai tỉnh Hưng Yên và Thái Bình không chỉ mang ý nghĩa mở rộng về địa giới hành chính, mà còn tạo nên một không gian văn hóa đặc biệt giàu bản sắc, được khẳng định thông qua hệ thống 6 di tích quốc gia đặc biệt. Mỗi di tích là một minh chứng sống động cho lịch sử ngàn đời, tôn giáo, tín ngưỡng và nghệ thuật kiến trúc đặc sắc. 

Giáo sư, Tiến sĩ, Nhà giáo Nhân dân, Phó Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Việt Nam Nguyễn Quang Ngọc là người đã dành nhiều thời gian nghiên cứu về lịch sử văn hóa của vùng đồng bằng sông Hồng nhận định: Tỉnh Hưng Yên mới sẽ là địa phương có số lượng di tích – văn hoá hết sức phong phú và vô cùng độc đáo. Đặc biệt đây là vùng hội tụ các di sản văn hóa vật thể, phi vật thể đặc trưng và tiêu biểu nhất của người Việt ở châu thổ sông Hồng. Đây cũng là nơi có nhiều làng Việt cổ truyền mẫu mực và nổi tiếng vào bậc nhất của cả nước. Văn hóa vật thể, phi vật thể, văn hóa ẩm thực, văn hóa tâm linh là nguồn tài nguyên vô tận, nguồn tài sản đặc biệt quý giá để Hưng Yên khai thác phát triển công nghiệp văn hóa, thúc đẩy kinh tế di sản, kinh tế xanh, kinh tế văn hóa, kinh tế du lịch, kiến tạo bệ phóng vạn năng để quê hương vươn mình cất cánh bước sang thời đại lịch sử mới. 

Từ những mảnh ghép di sản, tin tưởng rằng, tỉnh Hưng Yên mới sẽ hoàn thiện bức tranh văn hóa đặc sắc, hài hòa giữa truyền thống và hiện đại. Những ngôi đền cổ, mái chùa xưa, lễ hội nghìn năm, tiếng chuông vang vọng… không chỉ kể chuyện quá khứ, mà còn truyền cảm hứng cho một tương lai phát triển, thịnh vượng và gắn kết từ gốc rễ văn hóa dân tộc.